Abstract en concreet pacifisme

Is Oekraïne de speelbal van Washington? Gebruiken de VS die staat om Rusland een slag toe te brengen? Zo denken heel wat vredelievende mensen in Vlaanderen die zichzelf in het linkse en progressieve kamp situeren. Ondertussen zet Poetin zijn aanval op Oekraïne voort, blijkbaar met de vernietiging van het (uiteraard diverse) Oekraïense zelfbeeld als objectief en het herstel van het Groot-Russische rijk. Een Russische generaal zei op de vooravond van de agressie: “De grens tussen Oekraïne en Rusland is een Amerikaanse grens”.

Hoe verklaren we deze houding in het linkse kamp? Heeft ze te maken met de afkeer van links voor het Vlaamse nationalisme waaraan zwarte herinneringen kleven? Projecteert links “ons” nationalisme op het Oekraïens nationalisme en vergeet het daarbij het Groot-Russisch chauvinisme, aangeklaagd door Lenin maar aangezwengeld door Stalin, in het bijzonder in de oorlog met nazi-Duitsland? Ik denk dat iets anders de doorslaggevende factor is achter de houding van links, namelijk een bepaald vredesidee.

DE VLAMINGEN EN DE VREDE

Het “Vlaamse” pacifisme drijft op diverse ideologieën. De eerste vorm ervan duikt op na de Eerste wereldoorlog. “Nooit meer oorlog” was de leuze van de flamingante Frontpartij die hiermee reageerde op de gruwelen van de oorlog en de taalproblemen van de frontsoldaten. De IJzerbedevaart was oorspronkelijk een pacifistische herdenking. Vanaf 1920 kreeg deze bedevaart in naam van Alles Voor Vlaanderen en Vlaanderen Voor Christus een uitgesproken Vlaams-nationale, katholieke inslag, om ten slotte een manifestatie te worden van de conservatieve, rechtse en uiterst-rechtse Vlamingen. Aan het einde van de jaren 1970 namen extreemrechtse groepen deel aan de “bedevaart” maar zeker niet om te ijveren voor vrede, integendeel. Toen het inrichtend comité enige afstand nam van de neonazi’s en C°, organiseerden die zowat 20 jaar geleden de zogenaamde IJzerwake. Van het oorspronkelijke vredesideaal van de Frontpartij liet de IJzerbedevaart niets meer heel. Het ging in Diksmuide om de Ziel van Vlaanderen.

Ook in de linkerzijde leefde het pacifisme. In 1914 kozen de Europesesociaaldemocraten voor oorlogsdeelname (uitgezonderd in Rusland en Bulgarije). Maar in kringen zoals Clarté, de Socialistische Jonge Wachten en enkele andere groepjes die naar uiterst links zouden evolueren leefde het pacifisme. Zo ontstond het “Gebroken Geweer”, het kenteken van de War Resisters’ International die het opnam voor dienstweigeraars en gewetensbezwaarden. In België was dit op de revers gespeld “gebroken geweertje” een pacifistisch symbool. De uiterst kleine extreem-linkse beweging veroordeelde de imperialistische roofoorlogen, maar niet  oorlog als zodanig. Tijdens de wereldoorlog riep Lenin op de imperialistische oorlog om te zetten in een burgeroorlog tegen de heersende klassen in Europa: “oorlog aan de oorlog!”

Dat gebeurde in 1917 in Rusland en mislukte in Hongarije en in Duitsland. In brede linkse kringen leefde er echter geen “revolutionair pacifisme” maar een pacifisme dat Lenin kleinburgerlijk noemde. Klassenstrijd is immers een vorm van oorlog die heel concreet kan worden. De sociale moeilijkheden waarmee Poetin te kampen heeft hebben bijgedragen tot zijn beslissing om Oekraïne aan te vallen. Maar het fundamenteel antagonistisch klassenkarakter van onze samenleving, ook in Rusland, wordt niet ten volle beseft door onze brede linkse en progressieve beweging.

Zij beschouwt het compromis, de samenwerking tussen de klassen om erger te vermijden als normaal, en ze projecteert de “sociale vrede” op de relaties tussen staten. Het is dit soort pacifisme dat de grondslag vormt van de vredesbeweging in Vlaanderen tot op de dag van vandaag. Dat geldt zowel voor Vredesactie (de pluralistische vzw aangesloten bij WRI), Vrede vzw (van communistische oorsprong), INTAL (dat aanleunt bij de PVDA) en het katholieke Pax Christi Vlaanderen, om Greenpeace niet te vergeten. Het gaat er niet om het werk en de inzet van deze organisaties te minimaliseren, maar om hun pacifistische beperkingen bloot te leggen wanneer het gaat om een oorlog die een eenvoudig antwoord verhindert, zoals de oorlog tegen Oekraïne. In verband met de vredesbeweging van de toenmalige
communisten, voortgezet door Vrede vzw, moeten we opmerken dat zij in de koude oorlog ook een “diplomatiek” wapen was van het Kremlin. De USSR had economisch en sociaal te leiden onder de bewapeningswedloop. Mede hierdoor demonstreerde nagenoeg de hele vredesbeweging aan het einde van de jaren 1970 tegen de plaatsing van kruisraketten in België en Duitsland, en daarin had ze natuurlijk gelijk.

WAT IN HEMELSNAAM GEDAAN?

Het is duidelijk dat de NAVO de militaire en geostrategische doelstellingen van de westerse kapitalistische wereld dient. Maar is de NAVO in dit geval de (mede)schuldige in dit conflict, en indien ja, in hoeverre? Verontschuldigt het de actie van Poetin? Het is duidelijk dat er economische en geostrategische conflicten bestaan tussen de grootmachten VS, China en Rusland, en dat de Europese Unie daardoor in de klem zit. Is dat een reden om zich uit te spreken voor of tegen een van die mogendheden? Maakt men zich schuldig aan nog meer oorlogsgeweld als men wapens levert aan Oekraïne, of verhindert men hiermee enigszins het Russische oorlogsgeweld? Moet men militaire steun aan Oekraïne weigeren omdat Oekraïense neonazi’s deelnemen aan het verzet tegen de Russische agressie? Heeft boycot zin? Etc.

Over de laatste vragen kunnen we het cynische antwoord van de zeer conservatieve Churchill citeren toen men hem vroeg waarom hij het communistische verzet in Joegoslavië tegen de Duitsers steunde in plaats van het “verzet” van de conservatieve royalisten: “Omdat ze veel meer Duitsers doodschieten”. Nazi-Duitsland moest verpletterd worden als je echt vrede wilde. Oorlog is een vuile zaak waarbij zeker niet in de eerste plaats humanistische principes gelden, maar het resultaat, winnen of verliezen en daartoe schuwt men geen middelen zoals de SS en de Amerikaanse kernbommen op Japan hebben aangetoond. Zoals voorzitter Mao (on)zaliger gedachtenis ooit zei: “Oorlog is geen galadiner”. Humanistische oorlogen bestaan niet, juiste, rechtvaardige oorlogen wel. Als je je verzet tegen een agressor die je totale vernietiging op het oog heeft, dan voer je een rechtvaardige oorlog en verdien je de steun van al wie echt humanistisch én pacifistisch denkt.

EEN VERKEERD BEGREPEN NATIONALISME

Het verzet van een volk per definitie als nationalistisch afwijzen omdat het zichdaarbij op een of andere manier beroept op de natie en haar al of niet ingebeelde specificiteit, is naast de kwestie. Nationale reacties moeten gezien worden in functie van hun doelwit.

Nationalisme dat andere bevolkingsgroepen als per definiet vreemd, minderwaardig en vijandig beschouwt, is verwerpelijk. Een nationale bevrijdingsoorlog is rechtvaardig. Koloniaal onderdrukte volkeren hebben het recht om gewapend verzet te plegen en daarin concreet geholpen te worden als ze zich op geen enkele andere manier kunnen bevrijden. Daarbij vallen uiteraard doden aan beide kanten. Maar wie is de schuldige? In de Vietnamoorlog schaarde de linkerzijde zich achter het gewapende Vietnamese verzet en tegen de Amerikaanse inmenging. Een vrede tussen de vechtende partijen was geen oplossing omdat het sociale en nationale probleem hiermee bleef bestaan.

Ik denk dat precies ons pacifistisch onbegrip verwarring sticht in de linkse en progressieve vredesbeweging, en niet zozeer de afkeer van het Vlaamse of Oekraïense nationalisme. Dit pacifisme kent nuances en in elke groep heersen meningsverschillen over wat er concreet te doen staat. Als voorbeeld wil ik twee organisaties met elkaar vergelijken, Vrede vzw en Pax Christi.

EEN ABSTRACT EN EEN CONCREET VREDESBEGRIP

Luisteren we eerst naar Ludo Brabander, de woordvoerder van Vrede vzw. Zijn organisatie heeft zoals gezegd een communistisch verleden en diende in de Koude Oorlog om weerstand te bieden aan de wapenwedloop aan westerse kant, bijvoorbeeld tegen de plaatsing van de kruisraketten in België en Duitsland eind jaren ’70-begin jaren ’80. Het ging daarbij om een terechte actie, maar voor het Kremlin had ze te maken met de economische en sociale problemen van de USSR mede veroorzaakt door de wapenwedloop: die trof de levensstandaard van de bevolking en heeft mede bijgedragen aan de ineenstorting van het “vaderland van het socialisme”. Uiteraard hebben de VS en de NAVO daar ook toe bijgedragen.

We hadden hier te maken met “kampisme”: de vijand van mijn vijand (de NAVO) is mijn vriend (de USSR). Maar niet iedereen heeft begrepen dat de USSR uiteindelijk een valse vriend was, die de omvorming van het collectivistisch staatssysteem in het “nieuwe” Rusland in zich droeg. Het zijn de voormalige sovjetbureaucraten en hun KGB-agenten zoals Poetin die het oligarchisch regime hebben geschapen. Maar gevangen in hun “kampisme” blijven deze linkse progressieven Rusland opvatten als het eeuwige slachtoffer van het Amerikaanse imperialisme. Zo wordt Poetins oorlog goedgepraat of tenminste verontschuldigd.

Zo denkt blijkbaar ook Ludo de Brabander erover. Als vredesactivist is hij natuurlijk tegen oorlog, maar die oorlog wordt nog erger als men het slachtoffer bewapent. Bovendien moet Oekraïne buigen want anders dreigt er een kernoorlog: “Hoe verzoen je het recht op verdediging tegen een aanval met het potentieel gevaar dat het verder opdrijven van de oorlog kan leiden tot een wederzijdse nucleaire vernietiging? (…) De Russische militaire doctrine bepaalt dat kernwapens kunnen ingezet worden als het bestaan van Rusland in gevaar is. Het is een dilemma met weinig keuze.” Hij blijft wijzen op de “immense verantwoordelijkheid van de NAVO in het ontstaan van de hele crisis zonder te moeten worden weggezet als de vijfde colonne van Poetin of boudweg te worden genegeerd.”

Hier is het citaat van de Sloveense filosoof Slavoj Žižek als reactie op Jeremy Corbyn die vindt dat wapenleveringen de oorlog verlengen en verergeren van toepassing: “Dat is wel een erg vreemd ‘pacifisme’, waarbij je de druk opvoert op het slachtoffer (dat zich maar niet zo heftig moet verweren) en op zijn medestanders (die de agressor niet zo moeten met de vinger wijzen), eerder dan op de aanvaller.” Kortom: geef toe aan Poetin en vermijdt zo een mogelijke kernoorlog, dat is de boodschap van Vrede vzw.

Door wie wordt Rusland eigenlijk bedreigd? Als we Poetins “filosofische” raadgever Aleksandr Doegin moeten geloven door “het ultieme kwaad, belichaamd door de Westerse beschaving, haar liberaal-totalitaire hegemonie, haar zelfvernietiging met haar lgbti, homohuwelijk en het Oekraïens nazisme”. De agressie wordt voorgesteld als een preventieve actie tegen de dreigende ontaarding van het heilige orthodoxe Rusland en zijn geestelijke waarden. Zo hebben de Russische “Liberale Democraten” (een extreemrechtse partij) voorgesteld om de titel “president” te vervangen door “heerser” (правитель), dat overeenstemt met de Russische “geaardheid”.

Dat de NAVO een instrument is van het imperialisme valt niet te betwijfelen, maar dat de Russische Federatie ook een imperialistische mogendheid is evenmin, om het China van Xi niet te vermelden. Maar de idee dat Rusland en China de eeuwige slachtoffers van het Westen zijn, wijst alweer op het “kampisme” dat nog steeds niet is uitgestorven in linkse rangen.

Volgens De Brabander heeft “De vredesbeweging (welke?) nooit gevraagd om een conflict aan te pakken door een van de partijen te bewapenen”. Is dat wel zo? Toen de fascist Franco in opstand kwam tegen de wettige Spaanse republiek weigerden Engeland en Frankrijk om de republikeinen te bewapenen, maar zeker niet uit pacifistisch oogpunt. Ze waren bang betrokken te worden in een globaal conflict. Fascistisch Italië en Nazi-Duitsland daarentegen leverden wapens en manschappen aan Franco, terwijl Stalin wel wapens leverde aan de republikeinen, maar op voorwaarde dat ze de anti stalinistische, marxistische (POUM) en anarchistische (CNT en FAI) organisaties uitschakelden. De nederlaag van de Spaanse republiek heeft bijgedragen tot de versterking van het fascisme in Europa en het globaal conflict is er gekomen. Misschien had de Tweede Wereldoorlog er anders uitgezien bij een republikeinse overwinning. Was onderhandelen tussen Franco en de Republiek mogelijk? Uiteraard niet. De heersende klasse onderhandelt niet als ze beschikt over de beslissende vuurkracht. De Brabander citeert Karl Liebknecht (verkeerdelijk) als pacifist, maar vermeldt er niet bij dat deze om zijn gewapende revolutionaire activiteiten samen met Rosa Luxemburg in 1919 vermoord werd.

Bekijken we nu die andere Vlaamse vredesbeweging, Pax Christi. De gewetenskwesties in verband met Oekraïne zijn er niet van de lucht. Maar niet allen delen het abstract pacifisme van Vrede en anderen.

Brigitte Herremans, beleidsmedewerker Midden-Oosten bij Broederlijk Delen en Pax Christi Vlaanderen, zegt het volgende in verband met Oekraïne en het “kampisme”: “Ik heb het heel moeilijk met hoe sommige progressieve krachten zich opstellen wanneer het over Rusland gaat. Je kunt niet moord en brand schreeuwen als Gaza gebombardeerd wordt, maar bij Rusland vinden dat er ‘twee kanten aan het verhaal zijn’. Het is hypocriet om te pleiten voor sancties tegen Israël, en tegelijk te beweren dat sancties tegen Rusland toch niet helpen. Ik heb een groot probleem met salonrevolutionairen als Noam Chomsky, die zeggen dat Oekraïne maar een deel van zijn grondgebied moet opgeven. Ik onderschrijf het verhaal niet dat het allemaal de schuld is van de NAVO. (…) Sommige activisten zijn zo dogmatisch in hun anti-imperialisme dat ze bereid zijn om gruweldaden en verdrukking door de vingers te zien als het gebeurt door tegenstanders van de Amerikanen. Er is een bepaald segment binnen extreemlinkse groepen in Europa en de VS dat het héél moeilijk heeft om Assad te veroordelen. Jammer genoeg zag ik ook van de PVDA nog geen veroordeling van het extreme geweld van Assad.” (Knack van 17 augustus 2022)

Mark Van de Voorde, ook lid van Pax Christi, geeft toe dat de vredesbeweging voor een moeilijk vraagstuk staat, maar een agressor die oorlogsmisdaden pleegt en burgers viseert, moet kunnen rekenen op wapenleveringen. Als principieel voorstander van geweldloze weerbaarheid worstelt hij met een gewetensconflict. Maar de gruwelijke oorlog van een dictator die niet bang is om met nucleair ingrijpen te dreigen doet hem inzien dat naïeve geweldloosheid hier niet helpt. “Alsof we ooit Hitler op die wijze tot inkeer hadden kunnen brengen en Europa bevrijden”.

Inderdaad de oorlog tegen Hitler-Duitsland en zijn bondgenoten werd gewonnen met de wapens. Een compromis met de massamoordenaar die na de uitroeiing van de Joden en Roma de liquidatie van de Slavische volkeren op het oog had, was onmogelijk. De overwinning was te danken aan de Britse en Amerikaanse “imperialistische” wapens, die ook dankbaar aanvaard werden door het Rode Leger,

En dankzij die overwinning op het fascisme kon de arbeidersbeweging democratische hervormingen en arbeidsrechten afdwingen van het conservatieve establishment.

Tenslotte. Het is opvallend dat wanneer een oorlog dreigt de vredesbeweging zeer actief wordt. Toen aanvang 21e eeuw een oorlog in het Midden-Oosten werd voorbereid, met de invasie van Irak, kwamen miljoenen mensen in de wereld op straat. Toen de oorlog eenmaal begonnen was, zakte de vredesbeweging ineen. Men bestrijdt geen oorlog met “vrede”. Wel in het land van de agressor met revolutionair defaitisme en strijd tegen het regime, “de hoofdvijand staat in eigen land”, in het aangevallen land met verzet, gewapend als het niet anders kan.